जन्म र प्रारम्भिक जीवन

बुद्ध जयन्ती, भगवान् गौतम बुद्धको जन्म, बोधिप्राप्ति र महापरिनिर्वाणको स्मरणमा विश्वभर मनाइने पवित्र पर्व हो। यो पर्व विशेष रूपमा बौद्ध धर्मावलम्बीहरूले वैशाख पूर्णिमाको दिन मनाउँछन्, जुन सामान्यतया अप्रिल वा मे महिनामा पर्दछ। सन् २०२५ मा यो पर्व मे १२ मा मनाइँदै छ। बुद्धको जीवन, उनको शिक्षाहरू र उनले विश्वलाई दिएको शान्तिको सन्देश आज पनि प्रासङ्गिक छ। यो लेखमा बुद्धको जीवन, शिक्षाहरू, बौद्ध दर्शन र बुद्ध जयन्तीको महत्वलाई समेटिएको छ।

भगवान् बुद्धको जीवन परिचय जन्म र प्रारम्भिक जीवन

भगवान् बुद्ध, जसलाई गौतम बुद्ध, शाक्यमुनि बुद्ध वा सिद्धार्थ गौतम पनि भनिन्छ, उनको जन्म इसापूर्व ५६३ मा नेपालको लुम्बिनीमा भएको थियो। उनी शाक्य कुलका राजा शुद्धोधन र रानी मायादेवीका पुत्र थिए। जन्मको सात दिनपछि उनकी आमा मायादेवीको निधन भयो, र उनको पालनपोषण उनकी सौतेनी आमा प्रजापति गौतमीले गरिन्।

सिद्धार्थको बाल्यकाल राजसी वैभवमा बित्यो। उनको पिताले उनलाई संसारको दुखबाट टाढा राख्न हरसम्भव प्रयास गरे। तर, सिद्धार्थको मन सधैं जीवनको गहिरो अर्थ खोज्नमा केन्द्रित थियो। १६ वर्षको उमेरमा उनको विवाह यशोधरासँग भयो, र पछि उनीहरूको पुत्र राहुलको जन्म भयो।

चार दृश्य र गृहत्याग

२९ वर्षको उमेरमा, सिद्धार्थले राजमहल बाहिर चार दृश्यहरू देखे, जसले उनको जीवनको दिशा बदलिदियो:

1. वृद्ध: बुढ्यौलीको कमजोरी।
2. रोगी: रोगले पीडित व्यक्ति।
3. मृत्यु: मृत शरीर।
4. सन्यासी: शान्त र वैरागी साधु।

यी दृश्यहरूले उनलाई जीवनको अनित्यता र दुखको बारेमा गहिरो चिन्तन गरायो। सुखको खोजीमा उनले २९ वर्षको उमेरमा गृहत्याग गरे, जुन बौद्ध परम्परामा “महाभिनिष्क्रमण” भनेर चिनिन्छ।

बोधिप्राप्ति

गृहत्यागपछि सिद्धार्थले विभिन्न गुरुहरूबाट शिक्षा लिए र कठोर तपस्या गरे। तर, उनले न त तपस्याले न त भौतिक सुखले जीवनको सत्य पत्ता लगाउन सकिन्छ भन्ने महसुस गरे। अन्ततः उनले मध्यम मार्ग (मध्यमा पथ) अपनाए।

इसापूर्व ५२८ मा, ३५ वर्षको उमेरमा, बिहारको बोधगयामा पीपलको रूखमुनि ध्यान गर्दै उनले बुद्धत्व प्राप्त गरे। त्यसपछि उनलाई “बुद्ध” अर्थात् “जागृत” वा “ज्ञान प्राप्त गरेको व्यक्ति” भनियो। यो स्थान आज बौद्धहरूको प्रमुख तीर्थस्थल हो।

शिक्षण र महापरिनिर्वाण

बुद्धत्व प्राप्त गरेपछि बुद्धले ४५ वर्षसम्म भारतका विभिन्न भागमा आफ्ना शिक्षाहरू फैलाए। उनले सर्वप्रथम सारनाथमा पाँच तपस्वीहरूलाई “धर्मचक्र प्रवर्तन” गरे, जसमा चार आर्य सत्य र अष्टाङ्गिक मार्गको उपदेश दिए। उनको सङ्घमा राजा, रङ्क, पुरुष, महिला, सबै समावेश थिए।

इसापूर्व ४८३ मा, ८० वर्षको उमेरमा, कुशीनगरमा उनले महापरिनिर्वाण प्राप्त गरे। यो उनको शारीरिक देहको अन्त्य थियो, तर उनको शिक्षाले विश्वभर फैलियो।

बुद्धका प्रमुख शिक्षाहरू

चार आर्य सत्य

बुद्धको दर्शनको आधार चार आर्य सत्य हुन्:

1. दुख: जीवनमा दुख छ (जन्म, बुढ्यौली, रोग, मृत्यु आदि)।
2. दुखको कारण: दुखको कारण तृष्णा (लोभ, आसक्ति) हो।
3. दुखको निवारण: तृष्णाको अन्त्यले दुखको निवारण हुन्छ।
4. दुख निवारणको मार्ग: अष्टाङ्गिक मार्गले निर्वाण प्राप्त हुन्छ।

अष्टाङ्गिक मार्ग

यो मार्ग नै बुद्धको व्यावहारिक दर्शन हो, जसमा आठ अभ्यासहरू छन्:

1. सम्यक् दृष्टि: सही दृष्टिकोण।
2. सम्यक् सङ्कल्प: सही संकल्प।
3. सम्यक् वाणी: सही वचन।
4. सम्यक् कर्म: सही कर्म।
5. सम्यक् आजीविका: सही जीविकोपार्जन।
6. सम्यक् प्रयास: सही प्रयास।
7. सम्यक् स्मृति: सही स्मरण।
8. सम्यक् समाधि: सही ध्यान।

पञ्चशील

बुद्धले सामान्य व्यक्तिका लागि पाँच नैतिक नियमहरू दिए:

1. प्राणी हिंसा नगर्ने।
2. चोरी नगर्ने।
3. व्यभिचार नगर्ने।
4. झूठ नबोल्ने।
5. नशालु पदार्थ सेवन नगर्ने।

करुणा र मैत्री

बुद्धले करुणा (सबै प्राणीप्रति दया) र मैत्री (सबैप्रति मित्रवत् भाव) लाई जोड दिए। उनको शिक्षाले विश्व शान्ति र अहिंसालाई प्रोत्साहन गर्छ।

बौद्ध दर्शनको महत्व

बौद्ध दर्शनले मानव जीवनको दुखलाई बुझ्न र त्यसबाट मुक्ति पाउनको लागि व्यावहारिक मार्ग प्रदान गर्छ। यो दर्शन धर्म, जात, वर्ग वा लिङ्गभन्दा माथि उठेर विश्वव्यापी मानवताको कल्याणमा केन्द्रित छ। बुद्धले कुनै पनि ईश्वरको अवधारणालाई जोड दिएनन्, बरु आत्म-जागरूकता र नैतिक जीवनलाई महत्व दिए।

निर्वाण

निर्वाण बौद्ध दर्शनको अन्तिम लक्ष्य हो, जुन तृष्णा, लोभ र अज्ञानताबाट पूर्ण मुक्ति हो। यो अवस्था शान्ति र आनन्दको परम अवस्था हो।

बुद्ध जयन्तीको महत्व

बुद्ध जयन्ती केवल बौद्ध धर्मावलम्बीहरूको लागि मात्र नभई विश्वभरका मानिसहरूका लागि शान्ति र अहिंसाको सन्देश बोकेर आउँछ। यो दिनमा निम्न गतिविधिहरू गरिन्छ:

• ध्यान र प्रार्थना: बौद्ध विहारहरूमा ध्यान, सूत्र पाठ र प्रार्थना गरिन्छ।
• दान र सेवा: गरिब र असहायलाई दान दिने, रक्तदान गर्ने आदि।
• शान्ति र्‍याली: शान्तिको सन्देश फैलाउन र्‍याली निकालिन्छ।
• दीप प्रज्वलन: बुद्धको ज्ञानको प्रतीकस्वरूप दीप प्रज्वलन गरिन्छ।
• पञ्चशील पालन: नैतिक नियमहरूको पुन: स्मरण र पालन।

नेपालमा लुम्बिनी, स्वयम्भूनाथ, बौद्धनाथ जस्ता स्थानहरूमा विशेष समारोह हुन्छ। विश्वका अन्य देशहरू जस्तै भारत, श्रीलङ्का, थाइल्याण्ड, जापान, चीन आदिमा पनि यो पर्व धूमधामले मनाइन्छ।

बुद्धको शिक्षाको आधुनिक प्रासङ्गिकता

आजको विश्वमा हिंसा, तनाव र असमानताले भरिएको छ। बुद्धको शिक्षाले यी समस्याहरूको समाधान प्रदान गर्छ:

• शान्ति र अहिंसा: बुद्धको अहिंसाको सिद्धान्तले विश्व शान्तिलाई प्रोत्साहन गर्छ।
• ध्यान र मानसिक स्वास्थ्य: बुद्धको ध्यान विधिहरूले मानसिक स्वास्थ्य र तनाव व्यवस्थापनमा सहयोग गर्छ।
• सामाजिक समानता: बुद्धले जात, वर्ग र लिङ्गको भेदभावलाई अस्वीकार गरे, जुन आजको समावेशी समाजको लागि प्रेरणादायी छ।
• वातावरण संरक्षण: बुद्धको प्रकृतिप्रेमी दृष्टिकोणले पर्यावरण संरक्षणमा योगदान पुर्‍याउँछ।

निष्कर्ष

बुद्ध जयन्ती हामीलाई भगवान् बुद्धको जीवन र शिक्षाबाट प्रेरणा लिने अवसर हो। उनले देखाएको मध्यम मार्ग, करुणा, अहिंसा र आत्म-जागरूकताको बाटोले हामी सबैलाई सुखी र शान्तिपूर्ण जीवनतर्फ डोर्‍याउँछ। यो पर्वले हामीलाई आफ्नो मनलाई शुद्ध बनाउन, अरूप्रति दया राख्न र विश्व शान्तिको लागि योगदान दिन प्रेरित गर्छ।

“आफ्नो मनलाई शुद्ध बनाऊ, यो नै बुद्धको शिक्षा हो।”
– भगवान् बुद्ध

बुद्ध जयन्तीको अवसरमा सबैलाई शान्ति, सुख र समृद्धिको शुभकामना!